Vinstri stjórnin og stéttareðli ríkisins

Birtist í Smugunni 3. desember 2009

Í nýjasta hefti Skírnis (haust 2009) er athyglisverð grein eftir Ólaf Pál Jónsson þar sem hann fjallar um samfélag og stjórnkerfi á Íslandi og það uppgjör sem þarf að verða eftir haustið 2008. Í þessari grein getur hann þess að Alþingi eigi samkvæmt stjórnskipan ríkisins að vera í senn samræðuvettvangur og löggjafi um grundvallaratriði í stjórn ríkisins. Raunin sé hins vegar sú að Alþingi sinni hvorugu hlutverkinu með sómasamlegum hætti. Hvað síðarnefnda hlutverkið snertir segir hann þingið vera vart nema skopmynd af því sem því er þó ætlað að vera og það birtist best í því að málþóf hefur verið helsta leið minnihluta til að hafa áhrif á framgang mála, rök skipti engu máli, gagnrýni sé ekki svarað. Ástæðan sé sú að Alþingi er fyrst og fremst vettvangur valdabaráttu (s. 292-293).

 

Flokksræði?

Í þessu samhengi er vert að leiða hugann að því að Alþingi skiptist venjulega í meirihluta og minnihluta og yfir minnihlutann er haft sérstakt orð, stjórnarandstaða. Þetta orð segir mikið, í því felst sú hugmynd að Alþingi starfi ekki saman, þar sameinast þingmenn ekki til að vinna samfélaginu sem mest gagn, heldur er minnihlutanum ætlað að vera í andstöðu við meirihlutann og þvælast fyrir honum. Á móti tekur meirihlutinn að sjálfsögðu sem minnst mark á minnihlutanum, andstöðunni, og kemur í veg fyrir að hann komi nokkru máli að. Þetta á raunar líka við um sveitarstjórnir, alla vega í stærri sveitarfélögum, þó að minnihlutinn sé ekki kallaður stjórnarandstaða þar. Um það skrifaði ég litla grein að loknum sveitarstjórnakosningum vorið 2006.

 Í búsáhaldabyltingunni síðastliðinn vetur var mjög kallað eftir öðrum vinnubrögðum á Alþingi, það var mjög gagnrýnt sem og stjórnmálaflokkarnir. Margir töldu „flokksræði" mikinn skaðvald í íslenskum stjórnmálum og það ráða nokkuð miklu um þessi vinnubrögð á Alþingi, þar sem flokkarnir hugsi mest um eigin hag og sé kappsmál að halda hinum flokkunum niðri. Hafi einhver haldið að ástandið á Alþingi skánaði í kjölfar búsáhaldabyltingarinnar, þá voru það miklar gyllivonir. Einmitt þegar ætla mætti að þingmenn sneru nú bökum saman til að bjarga þjóðinni upp úr þeirri forarvilpu sem hún var lent í er stjórnarandstaðan hatrammari en nokkru sinni fyrr og umræður á Alþingi hafa að undanförnu einkennst af frammíköllum og stóryrðum sem ekki þekkjast annars á samkomum ódrukkins fólks.

 

Stéttaskipting

Ég held þó að sökina sé ekki síður og kannski miklu fremur að finna í öðru fyrirbæri íslensks samfélags, fyrirbæri sem hefur verið furðu lítið til umræðu að undanförnu. Það er stéttaskiptingin. Í framhjáhlaupi má geta þess að þegar þessi orð eru „gúgluð" á netinu, þá kemur orðið „flokksræði" fyrir 15.400 sinnum en „stéttaskipting" aðeins 8.350 sinnum (athugað 2.12.2010). Sem sagt nærri helmingi sjaldnar. Og við snögga skoðun virðist í flestum tilfellum ekki vera fjallað um stéttaskiptingu í íslensku samfélagi nútímans.

Í grein sinni vísar Ólafur Páll (s. 298) til umfjöllunar Johns Rawls um fimm þjóðfélagsgerðir með tilliti til hugmyndar hans um réttlátt samfélag. Ein þessara þjóðfélagsgerða er kapítalískt velferðarríki, en Ólafur Páll gerir ráð fyrir að íslenskt samfélag síðustu áratuga fari næst því að falla undir þá þjóðfélagsgerð. Samkvæmt Rawls „leyfir kapítalískt velferðarríki að lítill hluti borgaranna sé nær einráður um framleiðslutækin" (s. 298). „Það leyfir mjög mikinn ójöfnuð í eignarhaldi á raunverulegum verðmætum (framleiðslutækjum og náttúrulegum auðlindum) þannig að stjórn efnahagslífsins og verulegs hluta af pólitísku lífi hvílir í fárra höndum" (s. 300). Og Ólafur Páll bætir við að „efnahagslegur auður er [í kapítalísku velferðarríki] ávísun á áhrif og völd sem ná langt út fyrir mörk efnahagslífsins, m.a. inn á vettvang stjórnmálanna" (s. 301). Þetta minnir óneitanlega á hugmyndir marxista um stéttareðli ríkisins, þótt Ólafur Páll nefni það ekki beinum orðum í grein sinn.

 

Ríkið verkfæri auðstéttarinnar

Breski stjórnmálafræðingurinn Ralph Miliband skrifaði í bók sinni, The State in Capitalist Society, sem kom út árið 1969:

Jákvæð afstaða ríkisstjórna í þróuðum auðvaldslöndum til hins einkarekna hagkerfis og trú þeirra á að þetta kerfi sé skynsamlegt veldur því fyrst og fremst að svigrúm til að leysa ýmis vandamál verður mjög takmarkað. Raymond Aron hefur skrifað að „það er ljóst að í stjórnkerfi, sem byggist á einkaeignarrétti á framleiðsluöflunum, geta þau stefnumið, sem löggjafarsamkoman og ráðherrarnir fylgja, ekki gengið í berhögg við hagsmuni eigendanna." Hann telur þessa fullyrðingu svo augljósa að með henni sé ekki verið að upplýsa neitt. Hún ætti kannski að vera svo augljós, en hún virðist ekki vera það fyrir flesta vestræna stjórnmálafræðinga. Þeir álíta ekki að ríkið dragi taum kapítalískra hagsmuna eins og prófessor Aron fullyrðir.

Þessi tilhneiging hefur geysimiklar afleiðingar fyrir hin pólitísku stefnumið. Ef ríkið á að leysa eða greiða úr langri flækju efnahagslegra eða félagslegra vandamála krefst það einmitt þess að ríkisstjórnir verða að vera viljugar til að ganga í berhögg við þessa hagsmuni. Það hefur gífurlegar afleiðingar fyrir lífið í slíkum samfélögum ef ríkisstjórnirnar hafa ekki vilja til þess. Ef ríkisstjórn stæði frammi fyrir stórum glæpahring og sagt væri að enginn gæti búist við að hún mundi ganga í berhögg við hagsmuni hans, þá þætti væntanlega engum þannig fullyrðing vera svo sjálfsögð að hún segði ekki eitthvað um eðli og hlutverk slíkrar ríkisstjórnar. Það sama á við um fullyrðinguna sem prófessor Aron settur fram svo léttilega og ýtir til hliðar. (bls. 87-88)

Einhverjum lesanda kemur kannski í hug núverandi ríkisstjórn Íslands, ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri grænna, ríkisstjórn sem hefur kallað sig fyrstu hreinu vinstri stjórnina á Íslandi, stjórn sem hefur norrænt velferðarsamfélag að markmiði. Og hér með sé eitthvað sagt um eðli og hlutverk þeirrar ríkisstjórnar. Það má vel vera, en það er þá ekki eðli og hlutverk þeirrar ríkisstjórnar út af fyrir sig, heldur er það eðli og hlutverk slíkrar ríkisstjórnar, það er hvaða ríkisstjórnar sem fer með stjórnartaumana í íslenska auðvaldsríkinu.

 

Stjórnmálaflokkar eignastéttarinnar

Í bók sinni færir Ralph Miliband rök fyrir því, með tilvísunum í rannsóknir á samfélögum í Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku, að auðvaldssamfélög séu stéttskipt samfélög. Það á einnig við um Ísland, þótt það skipi eflaust nokkra sérstöðu vegna fámennis og þess hve ungt það er sem auðvaldssamfélag, fullmótað ekki mikið meira en aldargamalt. Miliband færir líka rök fyrir því að eignastéttin eða borgarastéttin sé valdastétt í auðvaldssamfélaginu og völd hennar séu ekki bara hrein efnahagsleg völd heldur líka pólitísk. Ríkið, sem er ekki bara ríkisstjórnin, er meira og minna aðlagað hagsmunum borgarastéttarinnar, hinum kapítalísku hagsmunum, ríkisstjórnin er háð þessu stéttareðli ríkisins og efnahagslegum og pólitískum völdum borgarastéttarinnar. Borgarastéttin, eignastéttin, ræður framleiðslutækjunum og miklum hluta fjármagnsins í samfélaginu en hún hefur líka sína fulltrúa í pólitíska kerfinu, í löggjafarþinginu gegnum stjórnmálaflokka sína (hér fyrst og fremst Sjálfstæðisflokkinn en einnig Framsóknarflokkinn) og í stjórnkerfinu gegnum embættismenn. Þetta var mjög augljóst lengst af á síðustu öld þegar stjórnendur Sjálfstæðisflokksins, þingmenn og ráðherrar voru margir hverjir tengdir helstu stjórnendum íslenskra fyrirtækja nánum fjölskylduböndum.

Þessir flokkar, einkum Sjálfstæðisflokkurinn, hafa í raun fyrst og fremst borið hag borgarastéttarinnar, hina kapítalísku hagsmuni, fyrir brjósti. Það var í samræmi við það sem þeir stóðu fyrir innleiðingu nýfrjálshyggjunnar á Íslandi og víðtækri einkavæðingu og drógu úr ýmsum hömlum á frelsi til fjármálabrasks. Það leiddi til enn meiri stéttaskiptingar á Íslandi, þó svo að aukið svigrúm hafi hleypt ýmsum misjafnlega kúltíveruðum nýgræðingum inn í þokkalega gróinn garð íslenskrar borgarastéttar. En stefna þessara flokka er í þessa átt, þeir fara mismunandi beint og mismunandi hratt eftir aðstæðum, en meginstefnan er þessi. Þeir ætla sér ekki að leyfa „fyrstu hreinu vinstristjórninni" á Íslandi að leika lausum hala. Það þarf því ekki að koma neinum á óvart þótt á Alþingi ríki ekki einhugur um stefnuna upp úr foraði hrunsins. Sjálfstæðisflokkurinn og Framsóknarflokkurinn, alla vega að hluta, ætla sér, og það er beinlínis þeirra hlutverk, að gæta þess að hagmunir eignastéttarinnar, borgarastéttarinnar, verði ekki fyrir borð bornir.

 

Hinir kapítalísku hagsmunir, norrænt velferðarsamfélag og utanþingsstjórn

En sú varnarbarátta fer ekki aðeins fram inni á Alþingi, hún fer fram úti um allt samfélagið, ekki síst í atvinnulífinu. Reyndar er þessi barátta engin óskapleg varnarbarátta. Stjórnkerfið er fullt af tregðu, oft ómeðvitaðri, gegn því að hinum kapítalísku hagsmunum sé stefnt í hættu og meira að segja gætir þeirrar tregðu í sjálfum stjórnarflokkunum, flokkum hinnar „hreinu vinstristjórnar", þótt í mismiklum mæli sé. Upp til hópa gengu sósíaldemókrataflokkar Evrópu, systurflokkar Samfylkingarinnar, nýfrjálshyggjunni á hönd þegar uppgangur hennar var sem mestur.

Flokkur sem ætlar sér frama í hinni opinberu stjórnmálabaráttu, gegnum þing og ríkisstjórn, gengur aldrei til fulls gegn hinum kapítalísku hagsmunum, ekki heldur flokkur eins og Vinstrihreyfingin grænt framboð, hversu almenn skoðun sem það er innan hans að auðvaldsskipulagið sé helsta hindrunin í vegi stefnumála hans. Þess vegna var það rökrétt fyrir síðustu kosningar, kosningar sem búast mátti við að fleyttu Vinstri grænum inn í ríkisstjórn, að flokkurinn byði upp á „norrænt velferðarsamfélag" sem valkost. Á kjördag 25. apríl 2009 mátti lesa á heimasíðu flokksins: „Í kosningunum í dag veljum við nýja framtíð fyrir Ísland. Við Vinstri græn höfum boðið upp á skýran valkost við þá hugmyndafræði sem beið skipbrot síðastliðið haust. Sá valkostur er norrænt velferðarsamfélag."

Flokkur sem reiknar með að komast í ríkisstjórn í auðvaldsríkinu Íslandi getur ekki gefið mikið stærra kosningaloforð án þess að ganga í berhögg við grunnstoðir auðvaldssamfélagsins. Norrænt velferðarsamfélag er kapítalískt velferðarsamfélag, sem John Rawls segir að leyfi „að lítill hluti borgaranna sé nær einráður um framleiðslutækin". Norrænt velferðarsamfélag er kannski með því skásta í flokki þessara samfélaga, og kannski of gott til að íslensk borgarastétt sé tilbúin til að leyfa það núna, hún þyrfti einfaldlega að fórna of miklu við núverandi aðstæður.

Þótt ýmislegt megi finna að íslensku stjórnmálakerfi sem slíku, þá er það ekki göllum þess að kenna, sem slíkum, að ekki gengur betur að bjarga íslenskri alþýðu upp úr foraðinu. Sumir kalla nú eftir utanþingsstjórn, neyðarstjórn utan þings, en slík stjórn væri líka bara ríkisstjórn í stéttarsamfélagi þar sem eignastéttin hefur í sínum höndum hin efnahagsleg völd að mestu leyti, hefur víðtæk pólitísk völd og ríkiskerfið meira og minna á sínu bandi, allavega þegar kemur að því að hrófla eigi við grundvallarhagsmunum hennar. Valdastéttin mundi einfaldlega aldrei leyfa að slík stjórn yrði mynduð nema hún hefði þar veruleg ítök. Nema hún yrði knésett í heiftarlegri stéttabaráttu.

Heimildir:

Ólafur Páll Jónsson. 2009. Lýðræði, réttlæti og haustið 2008. Skírnir, 183, 181-307.

Einar Ólafsson. 2006. Lýðræðið á hliðarlínunni. Morgunblaðið, 7. júní 2006. http://notendur.centrum.is/einarol/lydraedi.html (sótt 2.12.2010).

Ralph Miliband. 1969. The state in capitalist society. Hér vitnað til norskrar útgáfu, Statsmakten i det kapitalistiske samfunn, Pax 1970.

Vinstrihreyfingin grænt framboð. Norrænt velferðarsamfélag. http://www.vg.is/frettir/eldri-frettir/nr/4147 (sótt 2.12.2010).

 

Athugasemdir

[Jón Snæbjörnsson, 15.12.2009 kl. 13:45]

jahá, heljarmikil lesning þetta